ارزیابی توسعه پایدار شهری، مطالعه موردی: شهر ارومیه

در دهه ها پایانی قرن بیستم، بحران برنامه ریزی شهری در اکثر نقاط جهان ابعاد گسترده ای پیدا کرده است. در جوامع سرمایه داری غرب، وعده آرمان شهر مدنی و تعالی انسان از طریق همکاری شرکتها، دولتها و مردم به نتیجه نرسیده است. در بلوک شرق، وعده های ایدئولوژی کمونیسم در کسب جهانی مادی و معنوی، در عمل توهمی بیش نبوده است. بدین ترتیب دو تفکر سرما یه داری و اشتراکی، به همراه مکاتب مختلف مدرنیسم، فرامدرنیسم، فن گرایی و.... نتوانست آسایش انسانی را فراهم آورد، بلکه تخریب شدید در محیط زیست شهری و ناحیه ای، عدم تعادل، تمکز گرایی شدید، گسترش بی رویه شهرها، کمبود سرپناه و شکاف عمیق در تمام سطوح را موجب گردید. اینک فن گرایی جدید در خلق برنامه ریزی حرفه ای که حاصل علم خرد گراست، محیط زیست شهری را به نابودی کشانده و شهرها را که زمانی کانونهای آسایش، زیبایی، امنیت، پایداری، روابط اجتماعی - فرهنگی و هنری بوده بی هویت و ملال آور نموده است. (زیاری: 45: 1383). نظریه توسعه پایدار شهری، حاصل بحثهای طرفداران محیط زیست درباره مسائل زیست محیطی بخصوص محیط زیست شهری است که به دنبال نظریه ( (توسعه پایدار) ) برای حمایت از منابع مالی ارائه شد. توسعه پایدار شهری نیازمند شناسایی محدودیتهای محیطی برای فعالیت های انسانی در ارتباط با شهرها و تطبیق روشهای طراحی در این محدودیتهاست. در این نظریه موضوع نگهداری منابع برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین و وارد کردن ضایعات به منابع تجدید ناپذیر مطرح است (blower 1994, 63. ) نظریه توسعه پایدار شهری موضوعهای جلوگیری از آلودگی های محیط شهری و ناحیه ای، کاهش ظرفیت های تولید محیط محلی، ناحیه ای و ملی، حمایت از بازیافت ها، عدم حمایت از توسعه زیان آور و از بین بردن شکاف میان فقیر و غنی را مطرح می کند. همچنین راه رسیدن به این اهداف را با برنامه ریزی های شهری، روستایی، ناحیه ای و ملی که برابر با قانون، کنترل کاربریها و کنترل بیشتردرشهر و روستاست می داند. این نظریه به مثابه دیدگاهی راهبردی، به نقش دولت در این برنامه ریزی ها اهمیت بسیاری می دهد و معتقد است دولتها باید از محیط زیست شهری حمایت همه جانبه ای کنند. (clark, 1992, pp. 58-69 ). این نظریه، پایداری شکل شهر، الگوی پایدار سکونتگاهها، الگوی موثر حمل و نقل در زمینه مصرف سوخت و نیز شهر را در سلسه مراتب ناحیه شهری بررسی می کند. در یک دید اجمالی مبانی نظری مفهوم پایداری در شهر و ناحیه شامل این موارد می شود: کاهش آلودگی، نگهداری منابع طبیعی، کاهش حجم ضایعات شهری، افزایش بازیافتها، کاهش انرژی مصرفی، ایجاد جامعه جنگلی و درختان شهری و مناطق سبز، توسعه شهرهای کوچک برای کاهش اتکاء به شهر بزرگ، کاهش فواصل ارتباط، ایجاد اشتغال محلی، توسعه متنوع مساکن در مراکز اشتغال، ساختار اجتماع متعادل، حمل و نقل عمومی جاده ای (brehany, 1994, p 46)، مدیریت ضایعات بازیافت نشدنی، توزیع منابع و تهیه غذای پایدار محلی) edward 1991, pp. 218-349 (. به این طریق با جایگزینی منابع و نوسازی آنها، اتخاذ سیاست کاربری صحیح و محافظت از زمین بالا می رود، ثانیا ً با توجه به برنامه ریزی شهری و ناحیه ای و ساماندهی فضا، توسعه پایدار شهری حاصل می شود. (herbert, 1992 pp. 177-181) این نظریه راه رسیدن به این الگوها را از طریق برنامه ریزی شهری، روستایی، منطقه ای و ملی در راستای نقش قانون و کنترل کاربریها می داند و به عنوان دیدگاهی استراتژیک به نقش دولت در این برنامه ریزیها زیاد اهمیت قایل است و معتقد است دولت باید از محیط زیست شهری حمایت گسترده ای نماید. کمسیون توسعه پایدار در سال 1995 شاخص های توسعه پایدار را به تصویب رسانید که می توان در 4 گروه زیر مطرح نمود: الف) شاخص های اجتماعی (انسانی): شاخص هایی که برآیند آنها حکایت از توسعه و رفاه اجتماعی دارند و در درون جامعه منجر به رشد و شکوفای افراد و همچنین بالندگی نهادهای کوچک و بزرگ می شوند و به عبارتی بیانگر چگونگی و میزان رفاه، تکامل و تعالی اجتماعی هستند. ب) شاخص های اقتصادی: شاخص هایی که بیانگر چگونگی و میزان رشد و توسعه ابعاد اقتصادی است که بر این مبنا می توان سطح رفاه اقتصادی، زیربنا و استحکامات که بر اساس آنها چارچوب اقتصاد شکل می گیرد را توضیح داد. ج) شاخص های بنیادی (نهادی): شاخص هایی که مربوط به امکانات، تجهیزات و در بردارنده عوامل زیر بنایی هستند را شامل می شود که تحقق برنامه های بلند مدت و راهبردی را در زمینه بهره برداری بهینه از انواع منابع، آزمایش و هدایت آنها در راستای اهداف توسعه پایدار را نشان می دهد. د) شاخص های زیست محیطی: این شاخص ها را می توان در دو گروه تقسیم بندی نمود: 1- پیگیری پیشرفت های زیست محیطی 2- اصلاح و بهبود شرایط زیست محیطی و لحاظ کردن خط مشی های بخشی. لذا توجه به رویکرد توسعه پایدار در برنامه ریزی شهری از جمله مسائل مهم محسوب می شود و با در نظر گرفتن مسائل و مشکلات مطرح شده در این باره و با توجه به ابعاد اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی، فضایی - کالبدی و زیست محیطی توسعه پایدار در این تحقیق سعی میشود میزان پایدار و یا ناپایدار بودن شهر ارومیه بررسی گردد و پیشنهاداتی جهت بهبود توسعه پایدار شهر مورد نظر ارائه گردد. 1-2- اهداف تحقیق: 1-2-1- هدف کلی: ارزیابی و شناسایی میزان پایداری و ناپایداری توسعه ی مناطق شهری ارومیه بر پایه شاخص های اقتصادی و اجتماعی 1-2-2- اهداف خرد: - بررسی و ارزیابی نقاط ضعف و قوت مناطق شهری در ارومیه از دیدگاه توسعه پایدار. - بررسی ومطالعه میزان تفاوت شاخص های توسعه پایدار (اقتصادی، اجتماعی –فرهنگی، کالبدی و آموزشی) در مناطق چهارگانه ارومیه. - ارائه پیشنهادات و راهکارهائی جهت بهبود شرایط توسعه پایدار در مناطق شهری ارومیه. 1-3- سوالات تحقیق: - آیا میان مناطق چهار گانه ارومیه ازلحاظ شاخص های توسعه پایدار تفاوت وجود دارد ؟ - شهر ارومیه از لحاظ کالبدی- نهادی و شاخص زیست محیطی توسعه پایدار در چه سطحی از کشور قرار گرفته است؟ 1-4- فرضیات تحقیق: فرضیات تحقیق حاضر بر اساس تفاوت های شاخص های توسعه پایدار در مناطق چهار گانه شهر ارومیه شکل گرفته اند ؛ از اینرو فرضیه اصلی عبارت است از اینکه شاخص های اقتصادی، کالبدی، زیربنایی و آموزشی در مناطق چهار گانه شهر ارومیه از لحاظ توسعه پایدار، متفاوت است. بر این اساس، فرضیات فرعی عبارتند از: - شاخص های اقتصادی- اجتماعی در مناطق چهار گانه شهر ارومیه از لحاظ توسعه پایدار تفاوت دارند. - شاخص های کالبدی- نهادی در مناطق چهارگانه شهر ارومیه از لحاظ توسعه پایدار تفاوت دارند. - شاخص های ایمنی- زیربنایی در مناطق چهارگانه شهر ارومیه از لحاظ توسعه پایدار تفاوت دارند. - شاخص های آموزشی- فرهنگی در مناطق چهارگانه شهر ارومیه از لحاظ توسعه پایار تفاوت دارند. 1-5- روش تحقیق: پژوهش حاضر از نظر هدف تحقیق کاربردی و از نظر روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است. تکنیک گرد آوری وآمار اطلاعات، استفاده از روش های کتابخانه ای و مراجعه به پایگاههای اینترنتی می باشد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش ها و تکنیک های آماری در جغرافیا و برنامه ریزی شهری از جمله روش تحلیل عاملی (factor analysis) ، شاخص ترکیبی توسعه انسانی (hdi ) و ضریب پراکندگی (coefficient of variation) استفاده خواهد شد. ابزارهای مورد استفاده نرم افزارهای رایانه ای از جمله spss و excel خواهد بود. جامعه آماری شامل مناطق چهار گانه شهر ارومیه که مساحت منطقه 1 ،7/3276 متر مربع، مساحت منطقه 2، 9/1325 مترمربع، مساحت منطقه 3 ، 4/3005 متر مربع، مساحت منطقه 4/969 متر مربع می باشد و در این تحقیق سعی بر آن است که میزان پایداری هر یک از مناطق بطور جداگانه از لحاظ شاخص های توسعه پایدار از جمله شاخص اجتماعی – اقتصادی، نهادی – کالبدی، آموزشی – فرهنگی با استفاده از تحلیل عاملی مورد بررسی قرار گیرد